نشریه صلح پژوهی اسلامی
پیاپی 8 (زمستان 1400)

روشن است که در سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران، راه حل های سیاسی عادلانه و رویکردهای صلح جویانه به دلیل تاکید آموزه های اسلامی و نیز هزینه کمتر مادی و دوری از تنش، رجحان بیشتری برای تنظیم روابط و حل و فصل اختلافات دارند. تبیین رویکردهای صلح جویانه سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران در بحران سوریه، مسئله اساسی پژوهش حاضر محسوب می شود. یافته های این پژوهش بیانگر آن است که با وجود اصالت مقاومت به عنوان راهبرد اصولی سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران در بحران سوریه، رویکردهای صلح جویانه نیز در سطوح مختلف و به صورت جدی مورد توجه قرار گرفته است. برای گردآوری داده های این پژوهش از روش های اسنادی و مصاحبه عمیق با نخبگان اجرایی سیاست خارجی کشور و برای تحلیل داده ها نیز از روش توصیفی-تحلیلی استفاده شده است.

حقوق بشر اصطلاحی نسبتا جدید است که پس از تاسیس سازمان ملل متحد در سال 1945 میلادی و تصویب اعلامیه جهانی حقوق بشر به رسمیت شناخته شد و مورد توجه قرار گرفت، حقوقی که انسان به طور ذاتی و فطری به واسطه انسان بودن از آن بهره مند می شود. مقوله ای که به توسعه و گسترش حقوق انسان در زمینه های مختلف اشاره دارد، موضوع حقوق بشر در اسلام منصرف از تفاوت مبنایی حقوق بشر در اصول اعلامیه جهانی با حقوق بشر اسلامی و انطباق وجوه اشتراک و افتراق آن، از مسائل بنیادین و اولیه است که به طور جامع و کامل و بر اساس کرامت انسانی در قرآن کریم و سیره نبوی و ائمه اطهار (علیهم السلام) به آن عنایت شده است. بدون تردید نهج البلاغه که مجموعه ای از سخنان برگزیده مولای متقیان است به بیان شیوا به حقوق نوع بشر و انسان پرداخته و از آنها حمایت نموده است. در این مقاله خطبه ها، نامه ها و کلمات قصار امیر مومنان در کتاب ارزشمند نهج البلاغه با موضوع حقوق انسان و افراد یا به تعبیری حقوق بشر که نشان دهنده اوج نگاه مکتب اسلام و مولی امیرالمومنین علی (ع) به جایگاه اشخاص است مورد بررسی قرار می گیرد.

یکی از مسائل مهم انسان ها، حکومت و داشتن ولایت بر فرد یا جامعه است و همیشه در طول تاریخ اکثر گفتگوها و یا جنگ ها برای کسب حکومت و قدرت اتفاق افتاده است؛ چه برای اثبات حق یا باطل. امروزه نیز بطور مثال درباره نظام مقدس جمهوری اسلامی و نوع حکومت آن در مقایسه با حکومت های دیگر، شبهات زیادی از طرف عوامل استکباری و دشمنان اسلام مطرح می شود که لازم است با دقت و بصیرت، مورد کار علمی و تحقیقاتی قرار گیرد. یکی از مهمترین مسائل بنیادین در نوع تفکر هر نظام و جامعه، نوع نگرش او به نحوه مشروعیت بخشی به آن است که تفاوت در آن، تفاوت در مسائل عملی و اجرایی آن را در پی دارد. این مقاله "ملاک مشروعیت حکومت از منظر قرآن و نهج البلاغه" را از دیدگاه قرآن و اهل بیت، بخصوص بیانات امام علی (ع) در نهج البلاغه و با بهره گیری از نظرات علمای ربانی و دانشمندان برجسته، با استفاده از روش تحلیلی توصیفی و به شیوه کتابخانه ای، مورد بحث و بررسی قرار داده و پس از بیان و ارزیابی دیدگاه های مختلف، به این نتیجه می رسد که بنابر دلایل عقلی و نقلی، تنها ملاک مشروعیت و حقانیت حکومت، خدای متعال است.

آنچه از مطالعه تاریخ حکومت علی(ع) به وضوح قابل استنتاج است، باور ایشان به حکومت بر مردم بر اساس حقوق متقابل است. از دیدگاه علی(ع)، مادامی که مردم و حاکمان حقوق متقابلی که بر عهده دارند ادا نکنند، پیشرفت مادی و معنوی جامعه حاصل نخواهد شد. از طرفی حق، انحصاری و گزینشی نیست و همه شهروندان می باید فرصت برخورداری از حقوق خود را داشته باشند. مخالفان و معترضان نیز از این قاعده مستثنی نیستند. علی(ع) صراحتا از حقوق مخالفان و معترضان خود و نوع حکومت داری اش سخن می گوید و تاکید می کند مادامی که امنیت جامعه و دیگر شهروندان به مخاطره نیفتند، مخالفان و معترضان در بهره مندی از حقوق خود آزادند که از جمله مهم ترین آن ها می توان به آزادی بیعت با حاکم، آزادی عقیده، آزادی در پرسشگری، انتقاد و اعتراض و هم چنین آزادی در دادخواهی اشاره کرد. بدون تردید اعطای این حقوق به مخالفان و معترضان، مطلوب حکومت های خودکامه نیست، لکن علی(ع) که به فرموده خودشان، حکومت را برای نشاندن حق به جای خود و بازپس گیری حق مظلوم از ظالم پذیرفته اند، در اعطای این حقوق به مخالفان و معترضان ذره ای کوتاهی نکردند. مقاله حاضر با بهره گیری از روش توصیفی تحلیل و با محوریت نهج البلاغه، به احصا و تحلیل حقوقی که علی(ع) به مخالفان و معترضان خویش داده، پرداخته است.